Liệu người Nhật có thể chấm dứt làm việc cật lực?

'Karoshi', hay chết vì làm việc quá sức, là một vấn đề đang diễn ra trong văn hóa làm việc cực đoan của Nhật Bản- Ảnh: GETTY IMAGES

"Một ngày vào tháng 4 cho lễ nhập học tiểu học của con gái tôi; và 2 lần 1/2 ngày vào tháng 11, cho ngày phụ huynh và cho buổi biểu diễn độc tấu." anh nói. "Như vậy là nhiều hơn thường lệ."

Kỹ sư 33 tuổi này, làm việc cho một công ty công nghệ ở Tokyo, chỉ có 2 ngày nghỉ vào năm ngoái. Đó không phải vì anh không thể nghỉ nhiều hơn: thực tế anh được quyền nghỉ 20 ngày phép năm.

Thay vào đó, giống như nhiều người làm công Nhật, sẽ không phải là một lựa chọn khi nghỉ quá số ngày tối thiểu tuyệt đối. "Rất khó vì không khí ở nơi làm việc không cho phép điều đó," Hideyuki, có 2 con, 6 và 4 tuổi, không muốn nói đầy đủ tên vì sợ ảnh hưởng đến công việc.

"Tôi không muốn giám đốc nói bất kỳ điều gì xấu về tôi vì tôi đã nghỉ một ngày. Sẽ dễ dàng hơn là cứ làm việc, hơn là để người ta nói xấu về mình hoặc mình bị quở trách."

Nhật Bản đang đối mặt với một bệnh dịch nghỉ phép năm không được dùng đến trong lực lượng lao động nổi tiếng là tận tâm- người làm công chỉ nghỉ 52.4% số ngày phép mà họ được quyền nghỉ trong năm 2018, theo các số liệu mới nhất của chính phủ.

Lý do chính là cảm giác tội lỗi - một ý nghĩ về áp lực và kỳ vọng đè nặng lên một xã hội tham công tiếc việc. Người lao động trung bình vẫn có hàng chục ngày nghỉ không được sử dụng mỗi năm. Tại sao sự thay đổi lại chậm đến thế?

'Tôi không thể là người duy nhất nghỉ làm'

Có lẽ không ngạc nhiên gì khi 2 từ "Nhật Bản" và "nghỉ phép" hiếm khi sánh đôi trong cùng một câu. Quốc gia này từ lâu đã nổi tiếng với một nền văn hóa làm việc căng thẳng với thời gian kéo dài đầy khổ ải - mỗi tối người lao động phải đi chuyến tàu cuối cùng để về nhà là chuyện bình thường.

Nhật Bản cũng là nơi sinh của karoshi - tức "cái chết vì làm cật lực" - một từ phát sinh vào những năm 1970 để mô tả những cái chết do căng thẳng và áp lực liên quan đến công việc. Đàng buồn là từ này vẫn còn đang tồn tại trong từ vựng Nhật Bản ngày nay.

"Trong khi xã hội phương Tây mang tính cá nhân và không phân cấp bậc thì xã hội Nhật Bản mang tính tập thể và phân cấp bậc," Hiroshi Ono, giáo sư quản lý nhân lực tại Đại Học Hitotsubashi, chuyên về văn hóa làm việc của Nhật Bản, giải thích. "Vì vậy, nhiều người không dám nghỉ phép vì chủ hãng không chịu nghỉ, hoặc vì sợ sẽ phá vỡ sự hài hòa của nhóm làm việc."

Đối với nhân viên công nghệ Hideyuki - giống như nhiều người lao động Nhật Bản - việc không nghỉ phép là một phần được bình thường hóa của cuộc sống làm việc." "Không nghỉ phép là lẽ tự nhiên," anh nói. "Tôi không bao giờ nghĩ đến ảnh hưởng của nó đối với gia đình, sức khỏe và hạnh phúc của tôi.

"Có khoảng 30 nhân viên trong công ty chúng tôi. Một đồng nghiệp đã nghỉ phép dài hạn vì bệnh tâm thần và chúng tôi thiếu người. Vì vậy, nếu một người nghỉ một ngày, nó sẽ là gánh nặng lên các người khác. Các chủ hãng không nghỉ ngày nào và thường xuyên làm việc muộn. Những người khác, không ai nghỉ phép- tôi không thể là người duy nhất đi nghỉ."

Vợ anh, Sayaka, nói thêm: "Anh ấy không bao giờ nghỉ một ngày phép, ngay cả nếu anh ấy ốm."

Quan điểm của anh được chia sẻ bởi Tsuyoshi, 38 tuổi, người phụ trách lễ tân trong một doanh nghiệp nhà hàng ở quận Gunma, anh đã "không kiểm tra" số ngày được quyền nghỉ phép của mình, mặc dù đã làm việc ở đó hơn 4 năm.

"Tôi nghỉ từ 0 đến 2 ngày phép mỗi năm," Tsuyoshi, người cũng đề nghị không tiết lộ tên đầy đủ của mình, thể hiện mức độ khó khăn của nhiều người làm công Nhật Bản khi nói công khai các vấn đề ở nơi làm việc. "Lần nghỉ mới nhất là vào tháng 8- tôi ốm nằm giường nên phải nghỉ một ngày." (Nói chung, không có nghỉ ốm ở Nhật Bản.)

Khi được hỏi về phản ứng của các đồng nghiệp về việc nghỉ phép, anh nói thêm: "Họ sẽ phản ứng tiêu cực. Họ sẽ không nói gì trực tiếp với người đó nhưng họ sẽ nói xấu người đó sau lưng. Tôi chưa bao giờ thấy bất kỳ đồng nghiệp nào nghỉ hết số ngày phép của họ. Có một văn hóa mà bạn sẽ được đánh giá cao hơn nếu bạn không nghỉ phép và làm việc chăm chỉ hơn. Mọi người nghĩ nghỉ phép là một điều xấu."

Thế hệ trẻ ngày càng đẩy lùi chống lại tập tục nguy hiểm nơi làm việc của quốc gia họ- Ảnh: GETTY IMAGES

Sự can thiệp của chính phủ

Vấn đề văn hóa làm việc của Nhật Bản là điểm quan trọng trong chương trình nghị sự của Thủ tướng Shinzo Abe, được phản ánh trong Dự Luật Cải Cách Phong Cách Làm Việc Mới của chính phủ, nó đã được cơ quan lập pháp quốc gia Nhật Bản thông qua năm 2018 và có hiệu lực vào tháng 4 năm sau.

Dự luật này là nền tảng cho những nỗ lực của ông nhằm hiện đại hóa cách làm việc của Nhật Bản - được gọi là hataraki-kata kaikaku theo tiếng Nhật - với những sửa đổi vào 8 luật lao động chính. Các sáng kiến bao gồm từ việc ấn định số giờ làm thêm tối đa cho đến việc tăng tính linh hoạt, cũng như yêu cầu nhân viên chỉ định ít nhất 5 ngày nghỉ với những người có ít nhất 10 ngày nghỉ không sử dụng đến.

Khi nhấn mạnh mục tiêu của chính phủ là tăng tỷ lệ nghỉ phép năm lên 70% vào năm 2020, Susumu Oda, giám đốc Vụ Hài Hòa Công Việc Và Cuộc Sống của Bộ Y Tế, Lao động và Phúc lợi, giải thích: "Chúng ta đều biết việc nghỉ phép là rất quan trọng để khôi phục tinh thần lẫn thể chất cho nhân viên."

Ông nói thêm: "Hệ thống này mới chỉ được áp dụng từ tháng 4, và vì chưa đầy một năm nên vẫn chưa rõ tác dụng của nó. Nhưng để tạo ra một môi trường làm việc dễ dàng hóa cho việc nghỉ phép năm vẫn hưởng lương, thì áp phích và tờ rơi đã được chuẩn bị, và chúng tôi cũng đã kêu gọi các công ty và nhân viên khuyến khích thời gian nghỉ làm việc.

'Khoảng cách rõ ràng giữa các thế hệ'

Tuy nhiên, thực tế của việc cố gắng thay đổi thói quen làm việc của Nhật Bản là một thách thức - đặc biệt khi nó đã ăn sâu trong xã hội, như được phản ánh trong một nghiên cứu về Tước Đoạt Nghỉ Phép Năm của các lực lượng lao động trên toàn thế giới của công ty đăng ký du lịch Expedia.

Nhật Bản bị điểm thấp nhất trong số 19 quốc gia và khu vực trong nghiên cứu năm 2018 của công ty này, với người làm công chỉ sử dụng trung bình một nửa số ngày phép năm- 10/20 ngày. Có đến 58% người làm công Nhật Bản dẫn giải "cảm giác tội lỗi" là lý do chính khiến họ không nghỉ số ngày phép được quyền, theo báo cáo của Expedia năm 2018, chỉ có 43% nói rằng chủ hãng ủng hộ họ nghỉ phép - là tỷ lệ thấp nhất trên toàn cầu.

"Có một khoảng cách rõ ràng giữa các thế hệ," Akina Murai, trưởng phòng quan hệ công chúng của Expedia tại Nhật Bản, nói. Bà nói "62% người Nhật từ 18-34 tuổi cảm thấy nghỉ phép bị tước đoạt, so với 40% ở những người trên 50 tuổi. Khoảng cách thế hệ này cho thấy ngay cả những người trẻ tuổi cũng muốn và thấy sự cần thiết phải nghỉ nhiều hơn, nhưng họ gặp khó khăn vì những người lớn tuổi không nghĩ hoặc hành động giống mình."

Trong số những người thúc đẩy để có sự thay là Yoshie Komuro, người sáng lập Work Life Balance Co Ltd, một hãng tư vấn có trụ sở tại Tokyo chuyên giúp đỡ các công ty cải thiện sự cân bằng giữa cuộc sống và công việc.

Kể từ khi ra mắt năm 2006, hãng này đã tham khảo ý kiến của các công ty và tổ chức trên cả nước, như văn phòng thủ tướng và các và công ty chuyển phát bưu điện Nhật Bản, về cách hiện đại hóa lực lượng lao động của họ. Hãng này đã phát hành một video về các thành viên ban giám đốc bàn bạc về những thứ họ đã để mất với gia đình họ do công việc.

Khi tìm hiểu những lý do đằng sau tỷ lệ nghỉ phép hàng năm thấp của Nhật Bản, Komuro giải thích: "Khi chúng tôi nghiên cứu sâu hơn, thì không nhất thiết là họ bị thiếu người, nhưng thực tế là họ không thể giúp đỡ được nhau, vì họ không quen làm như vậy và không được đào tạo để làm như vậy."

"Chúng tôi đã làm việc với hơn 1.000 tổ chức ở Nhật Bản và một khi các nhân viên quen với việc giao tiếp tích cực với nhau, chia sẻ thông tin trong nhóm, giúp đỡ lẫn nhau, và xác nhận rằng việc nghỉ phép sẽ không ảnh hưởng xấu đến việc đánh giá họ, thì họ bắt đầu nghỉ phép nhiều hơn."

Để làm ví dụ, bà mô tả cách bà giúp một tập đoàn lớn của Nhật Bản tạo ra một môi trường cởi mở hơn, nơi các công nhân cảm thấy thoải mái khi thảo luận về cách họ muốn thay đổi phong cách làm việc - là điều vẫn còn là cấm kỵ trong nhiều công ty truyền thống. Và kết quả là số giờ làm ngoài giờ đã giảm 15% - và tỷ lệ nghỉ phép đã tăng lên 61%.

Trong các công ty truyền thống Nhật Bản thì nếu nhân viên càng ít nghỉ phép thì người đó càng có vị thế tốt hơn đối với chủ hãng và các đồng nghiệp của mình- Ảnh: GETTY IMAGES

Trong khi Komuro mô tả Dự Luật Cải Cách Phong Cách Làm Việc là một "bước tiến lớn lao trong lịch sử luật lao động Nhật Bản," thì tỷ lệ nghỉ phép thấp rõ ràng chỉ là một trong nhiều yếu tố cần được giải quyết để hiện đại hóa văn hóa làm việc của quốc gia này. Để mang lại sự thay đổi thực sự, bà nhấn mạnh tầm quan trọng của việc giải quyết một loạt các vấn đề sâu xa trong xã hội - từ việc thúc đẩy tỷ lệ sinh đẻ đang giảm dần của nước này và hỗ trợ việc chồng nghỉ phép khi vợ đẻ để tạo ra một lực lượng lao động phù hợp hơn với phụ nữ và người già.

"Nhật Bản đang bắt đầu thay đổi. Tuy nhiên, thay đổi này không dễ dàng."

'Lễ truy điệu' cho ngày phép không được dùng

Những nỗ lực cơ sở nhằm mang lại sự thay đổi trong phong cách nơi làm việc dường như cũng đang được tiến hành - chẳng hạn như "lễ truy điệu" gần đây ở TP Osaka để "than khóc" những ngày nghỉ phép không được dùng do một nhà sư cử hành, tưởng nhớ những giấc mơ mất đi của lực lượng lao động Nhật khát khao được nghỉ.

Hơn 300 chiếc đèn lồng được thắp sáng, mỗi chiếc đều có thông điệp của người làm công mô tả cảm xúc về việc không được nghỉ hết những ngày phép qua nhiều năm - một số là hoài nghi, một số là đau lòng, tất cả là nuối tiếc.

"Bữa tiệc sinh nhật của con tôi bị trì hoãn 7 tháng," một thông điệp viết, một số khác viết "Tôi không thể nói lời từ biệt với ông bà tôi khi họ mất" và "tôi đã tới tuổi nghỉ hưu mà không sử dụng 90% ngày nghỉ của các năm."

Shiboru Yamane, giám đốc sáng tạo của Ningen Inc, công ty quảng cáo có trụ sở tại Osaka đứng sau sự kiện này, giải thích: "Chúng tôi muốn mọi người hình dung những gì họ đã có thể làm khi nghỉ phép thông qua những chiếc đèn lồng này. Trong nhiều trường hợp, một môi trường làm việc khắc nghiệt dẫn đến các vấn đề về sức khỏe tâm thần và thậm chí là tử vong. Nó là một vấn đề rất lớn ở Nhật.

Những thách thức mà lực lượng lao động bảo thủ sâu sắc của Nhật Bản phải đối mặt vẫn còn rất nhiều. Vào tháng 9, Shinjiro Koizumi, bộ trưởng môi trường Nhật Bản, đã vấp phải sự phản đối rộng rãi và thậm chí bị kêu gọi từ chức vì ông dự kiến 'nghỉ phép bố chăm con' sau khi vợ ông sinh con.

Tuy nhiên, hy vọng có thể thấy được dưới dạng những người lao động trẻ tuổi đang ngày càng bác bỏ lề lối làm việc quá sức của các thế hệ làm công ăn lương cao tuổi, theo Ono, giáo sư tại Đại Học Hitotsubashi.

"Các cuộc khảo sát xã hội cho thấy những người lao động trẻ tuổi có rất ít khả năng ủng hộ hơn ngày làm việc quá giờ so với những người lớn tuổi," ông nói. "Thật vậy, văn hóa làm việc quá giờ là sản phẩm phụ của thời Showa (1926 đến 1989), khi nó được lãng mạn hóa - là thời đại mà người ta hoàn toàn tận tâm cho cuộc sống công ty, với người phụ nữ nội trợ ở nhà chăm sóc gia đình và tất cả các nhu cầu của người chồng.

"Những ngày đó đã qua lâu rồi. Sẽ là đủ khi nói rằng cải cách lề lối làm việc, nếu và khi nó được thực hiện hoàn toàn, sẽ là cách để nói lời từ biệt với phong cách làm việc Showa.

Theo: bbc.com